Adaletin ve Bilgeliğin Peşinde Bir Vezir: Yusuf Has Hacib ve “Kutadgu Bilig”in Işığı

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Karahanlı Bozkırlarında Bir Bilge Doğuyor: Yusuf Has Hacib’in Erken Dönemleri

On birinci yüzyıl, Türkistan bozkırlarında yeni bir medeniyetin, Karahanlı Devleti’nin yükselişine tanıklık ediyordu. Bu devlet, sadece siyasi gücüyle değil, aynı zamanda ilme, sanata ve edebiyata verdiği önemle de öne çıkıyordu. Türklerin kitlesel olarak İslamiyet’i kabul etmesiyle, eski Türk töresi ile İslami öğretilerin harmanlandığı, kendine özgü bir entelektüel atmosfer oluşmuştu. İşte bu verimli toprakta, muhtemelen 1017 yılında Balasagun’da veya çevresinde, Yusuf Has Hacib dünyaya geldi (Eraslan, 1989, s. 10). Onun genç yaşta aldığı kapsamlı eğitim, dilbilimden edebiyata, tarihten fıkıha, felsefeden astronomiye kadar geniş bir yelpazeyi kapsıyordu. Yusuf, sadece kitaplardan öğrenmekle kalmıyor, aynı zamanda keskin gözlem yeteneğiyle yaşadığı dönemin siyasi ve toplumsal dinamiklerini de yakından inceliyordu. Bu erken dönemler, onun ileride kaleme alacağı başyapıtın, “Kutadgu Bilig”in ilk tohumlarını taşıyordu. O, Karahanlı Devleti’nin yükselen yıldızı altında, bir bilginin ve düşünürün olgunlaşma sürecini yaşıyordu.

Toplumun Nabzını Tutan Gözlemci: Adalet Arayışı ve İdeal Yönetim Fikri

Yusuf Has Hacib, gençlik yıllarından itibaren, dönemin devlet yönetimlerinde karşılaşılan eksiklikleri, adaletsizlikleri ve toplumsal sorunları derinlemesine gözlemledi. Saraylardaki entrikalar, halkın yaşadığı sıkıntılar ve yöneticilerin zaman zaman düştüğü hatalar, onun zihninde sürekli olarak daha iyi bir düzen arayışını tetikledi. Yusuf, ideal bir devlet düzeni, adil bir hükümdar ve mutlu bir toplum hayali kuruyordu. Bu hayalini gerçekleştirmek için, Türk devlet geleneğinin kadim bilgeliği ile İslami öğretilerin evrensel prensiplerini harmanlama fikrine odaklandı.

Ona göre, gerçek mutluluk ve toplumsal huzur, ancak adaletle tesis edilebilirdi. Hükümdarın sorumlulukları, devlet adamlarının nitelikleri ve halkın refahı, onun düşüncelerinin merkezindeydi. Yusuf Has Hacib, sadece bir gözlemci olmanın ötesine geçerek, bu gözlemlerini somut bir rehbere dönüştürmeyi hedefledi. Bu arayış, “Kutadgu Bilig” gibi bir eserin doğuşuna zemin hazırlayacak, bin yıl sonra bile geçerliliğini koruyacak yönetim ve ahlak prensiplerinin temelini atacaktı.

Bilgeliğin Fısıltısı: “Kutadgu Bilig”in Kaleme Alınışı ve Amacı

Yusuf Has Hacib’in gözlemleri ve ideal toplum arayışı, onu, Türk düşünce tarihinin ilk ve en önemli eserlerinden biri olan “Kutadgu Bilig”i kaleme almaya yöneltti. Bu mesnevi, sadece bir edebi eser değil, aynı zamanda bir siyasetname (siyaset bilimi), bir ahlak kitabı ve bir nasihatname (öğütler kitabı) niteliği taşıyordu (Eraslan, 1989, s. 75). Eserin adı olan “Kutadgu Bilig”, “Mutluluk Veren Bilgi” veya “Devlet Olma Bilgisi” anlamına geliyordu ve bu isim, eserin amacını net bir şekilde ortaya koyuyordu: Bireysel mutluluktan toplumsal düzene, adil bir yönetimden ideal bir devlete uzanan kapsamlı bir rehber sunmak.

Yusuf Has Hacib, bu başyapıtı kaleme almak için büyük bir emek ve zaman harcadı. Eser, 6.645 beyitten oluşan uzun bir şiir formundaydı ve her bir beyit, derin bir bilgelik fısıltısı taşıyordu. “Kutadgu Bilig”, dönemin Karahanlı Türkçesi’nin tüm zenginliğini ve ifade gücünü kullanarak, okuyucuya sadece bilgi vermekle kalmıyor, aynı zamanda onu düşünmeye ve sorgulamaya da davet ediyordu. Bu eser, Yusuf Has Hacib’in sadece bir bilgin değil, aynı zamanda bir düşünür ve toplumsal refahı önemseyen bir aydın olduğunu gösteriyordu.

Dört Direk, Dört Karakter: Alegorik Yapı ve Temsil Ettiği Değerler

“Kutadgu Bilig”, edebi ve felsefi derinliğini, ustaca kurgulanmış alegorik yapısından alır. Eser, dört ana kahramanın diyalogları ve monologları aracılığıyla, evrensel değerleri ve yönetim ilkelerini somutlaştırır. Bu karakterler ve temsil ettikleri değerler şunlardır:

• Küntogdı (Adalet/Doğruluk): Hükümdarı temsil eder. Adalet, devletin ve toplumun temelini oluşturur. Küntogdı, hükümdarın halkına karşı sorumluluklarını, adaletin tecellisini ve doğruluğun önemini vurgular. Onun varlığı, devlette düzen ve huzurun sağlanmasının olmazsa olmazıdır.
• Aytoldı (Baht/Devlet): Veziri temsil eder. Baht ve devlet, adil yönetimle elde edilen iktidar ve refahı simgeler. Aytoldı, devlet yönetiminin inceliklerini, zenginliğin ve gücün nasıl kullanılacağını, hükümdarın yanında bilge bir danışmanın önemini dile getirir.
• Ogdülmiş (Akıl/Bilgi): Vezirin oğlu veya bilgini temsil eder. Akıl ve bilgi, doğru kararların alınmasında ve toplumsal ilerlemede kilit rol oynar. Ogdülmiş, eğitimin, bilimin ve aklın önemini, bilginin gücünü ve hikmetin değerini vurgular.
• Odgurmış (Kanaat/Âkıbet/Dinin Temsilcisi): Dervişi veya din adamını temsil eder. Kanaat ve âkıbet, dünyevi hırslardan arınmayı, manevi huzuru ve ahiret inancını simgeler. Odgurmış, dünyanın geçiciliğini, nefsi terbiye etmenin önemini ve manevi tatminle elde edilen gerçek mutluluğu anlatır.

Bu dört karakter arasındaki diyaloglar, eserin felsefi derinliğini oluşturur. Her biri kendi değerini savunur, ancak sonuçta hepsinin bir araya gelerek ideal bir yönetim ve yaşam biçimi oluşturduğu vurgulanır. Yusuf Has Hacib, bu alegorik yapıyla, soyut kavramları somutlaştırarak, okuyucuya karmaşık felsefi düşünceleri anlaşılır ve ilgi çekici bir biçimde sunmuştur. Bu diyaloglar, Karahanlı sarayından Bozkır’a, oradan da günümüze ulaşan bir bilgelik çağrısıdır.

Yönetimin Aynası, Halkın Kılavuzu: Siyasi ve Ahlaki Öğütler

“Kutadgu Bilig”, sadece bir edebi eser değil, aynı zamanda dönemin Türk devlet geleneğinin ve İslami yönetim anlayışının bir aynasıdır. Eser, özellikle hükümdarlara ve devlet adamlarına yönelik kapsamlı siyasi ve ahlaki öğütler içerir:

• Hükümdarın Sorumlulukları: Hükümdarın halkına karşı adil olması, onları koruması, refahlarını sağlaması ve haksızlıklara karşı durması gerektiği vurgulanır. Adaletin, devletin temeli olduğu ve zulmün yıkıma yol açacağı defalarca hatırlatılır.
• Devlet Adamlarının Nitelikleri: Eserde, devlet adamlarının bilge, dürüst, halkına hizmet etmeyi amaçlayan ve yetenekli kişilerden seçilmesi gerektiği belirtilir. Rüşvetten uzak durma, emanete riayet etme ve liyakat prensipleri öne çıkarılır.
• Adalet Mekanizmasının İşleyişi: Hukukun üstünlüğü, yargının bağımsızlığı ve herkesin yasalar önünde eşit olduğu fikri işlenir. Kadıların ve diğer adalet görevlilerinin tarafsız olması gerektiği vurgulanır.
• Bilginin ve Aklın Yönetimdeki Rolü: Akıl ve bilginin, doğru kararların alınmasında ve devletin ilerlemesinde kilit rol oynadığı belirtilir. Bilginin önemi ve bilginlere verilen değer vurgulanır.
• Bireysel Erdemler ve Ahlaki Değerler: Eser, bireyin dürüstlük, kanaatkarlık, sabır, cömertlik, sözünde durma gibi erdemlere sahip olmasının toplumsal düzen için önemini vurgular. Kişisel ahlakın, genel toplum ahlakını nasıl etkilediği üzerinde durulur.
• Maliye ve Ekonomi: Devletin mali kaynaklarını doğru yönetme, halktan adil vergi alma ve israftan kaçınma konularında da öğütler yer alır.

“Kutadgu Bilig”, bu öğütleriyle, hem bir siyaset felsefesi metni hem de bir yaşam kılavuzu niteliğindedir. Yusuf Has Hacib, bu eserle, Türk-İslam devlet geleneğinin temelini oluşturan ilk siyasetnameyi kaleme almış ve sonraki yüzyıllardaki devlet ve toplum anlayışına yön vermiştir. Onun öğütleri, sadece dönemi için değil, her dönem için geçerli evrensel değerleri barındırmasıyla dikkat çeker.

Dilin İncisi, Kültürün Hafızası: Eserin Dilbilimsel ve Edebi Önemi

“Kutadgu Bilig”, sadece siyasi ve ahlaki içeriğiyle değil, aynı zamanda dilbilimsel ve edebi önemiyle de Türk kültür tarihi için bir dönüm noktasıdır. Eser, Karahanlı Türkçesi’nin günümüze ulaşan ilk büyük ve kapsamlı örneğidir. Bu özelliğiyle, Türk dilinin 11. yüzyıldaki durumu hakkında paha biçilmez bilgiler sunar.

• Türk Dilinin Zenginliği ve İfade Gücü: Kutadgu Bilig, Karahanlı Türkçesi’nin ne denli zengin bir kelime dağarcığına ve ifade gücüne sahip olduğunu gösterir. Eserde kullanılan kelimeler, deyimler ve atasözleri, dönemin Türk toplumunun kültürel ve düşünsel dünyasına ışık tutar.
• Dilbilgisel Yapılar: Eser, o döneme ait ses uyumu, ekler, kelime türetme yöntemleri gibi dilbilgisel yapıların incelenmesi için birincil kaynaktır. Türk dilinin tarihi gelişimi ve morfolojisi üzerine yapılan araştırmalarda temel referans noktasıdır.
• Edebi Derinlik ve Sanatlar: Mesnevi nazım şekliyle yazılan eser, sade ve akıcı bir dil kullanmasına rağmen, edebi sanatlarla (benzetmeler, metaforlar, teşbihler) zenginleştirilmiştir. Bu da eserin edebi değerini artırır ve Türk edebiyatının o dönemdeki estetik anlayışını yansıtır.
• Türk-İslam Sentezinin Dildeki Yansıması: “Kutadgu Bilig”, İslami terimlerin Türk diline nasıl entegre olduğunu ve Türkçenin Arapça ve Farsça kelimeleri nasıl özümsediğini gösteren önemli bir örnektir. Bu, Türk-İslam sentezinin sadece düşünsel değil, aynı zamanda dil ve edebiyat alanındaki yansımasını da gözler önüne serer.

Eser, Kâşgarlı Mahmud’un “Dîvânu Lugâti’t-Türk”ü ile birlikte, Türk dilinin “altın çağı”nı başlatan ve onun edebi kimliğini oluşturan temel eserlerden biridir. “Kutadgu Bilig”, adeta dilin incisi ve kültürün hafızası olarak, Türk dilinin ve edebiyatının geleceğine yön vermiştir.

Hükümdarın Takdiri: “Has Hacib” Unvanının Anlamı ve Eserin Sunuluşu

Yusuf Has Hacib, uzun yıllar süren titiz bir çalışmanın ardından tamamladığı “Kutadgu Bilig” adlı başyapıtını, 1069 veya 1070 yılında Karahanlı Devleti’nin Doğu hükümdarı Tabgaç Buğra Han‘a sundu (Eraslan, 1989, s. 12). Hükümdar, eserin içeriğinden ve taşıdığı derin bilgelikten o kadar etkilendi ki, Yusuf’a duyduğu hayranlığı ve takdiri göstermek amacıyla ona “Has Hacib” unvanını verdi.

“Has Hacib”, o dönemde Karahanlı sarayında oldukça önemli bir makamdı. “Başdanışman” veya “Başmabeynci” olarak çevrilebilecek bu unvan, sahibinin doğrudan hükümdara bağlı olduğunu, onun en yakın danışmanlarından biri olduğunu ve saraydaki önemli işleri yürüttüğünü gösteriyordu. Yusuf Has Hacib’in bu unvanı alması, sadece onun kişisel başarısı değil, aynı zamanda “Kutadgu Bilig”in Karahanlı Devleti için ne denli önemli bir eser olarak görüldüğünün de kanıtıydı. Bu olay, Yusuf Has Hacib’in hayatında bir dönüm noktası oldu ve onun bilgelik fısıltılarının sadece kitap sayfalarında kalmayıp, devlet yönetiminde de etkili olacağının bir işaretiydi. O, sadece bir yazar değil, aynı zamanda bilgesiyle devlete hizmet eden bir vezir olmuştu.

Yüzyılları Aşan Bir Işık: “Kutadgu Bilig”in Kalıcı Mirası

“Kutadgu Bilig”, 11. yüzyılda kaleme alınmış olmasına rağmen, günümüz dünyası için de hala güncelliğini koruyan zamansız bir mirastır. Yusuf Has Hacib’in bu başyapıtı, Türk-İslam düşünce geleneği üzerinde derin ve kalıcı bir etki bırakmıştır:

• Türk-İslam Sentezinin Temel Taşı: Eser, Türk töresi, kültürü ve yönetim anlayışının İslam’ın evrensel değerleriyle nasıl harmanlandığını gösteren ilk ve en önemli örneklerden biridir. Bu sentez, sonraki yüzyıllardaki Türk devletlerinin (Selçuklular, Osmanlılar) siyaset ve toplum anlayışlarının temelini oluşturmuştur.
• Sonraki Siyasetname ve Ahlak Kitaplarına İlham Kaynağı: “Kutadgu Bilig”, kendisinden sonra yazılan birçok siyasetname ve ahlak kitabına doğrudan veya dolaylı olarak ilham vermiştir. Yusuf Has Hacib’in ortaya koyduğu ideal hükümdar, adil yönetim ve erdemli birey profilleri, sonraki eserlerde de işlenmeye devam etmiştir.
• Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları İçin Paha Biçilmez Kaynak: Eser, Karahanlı Türkçesi’nin en önemli örneği olması nedeniyle, Türk dilinin tarihi gelişimi, dilbilgisel yapısı ve kelime dağarcığı üzerine yapılan araştırmalar için vazgeçilmez birincil bir kaynaktır. Aynı zamanda Türk edebiyatının erken dönem örneklerini barındırmasıyla da edebi araştırmalar için hayati öneme sahiptir.
• Siyaset Felsefesi, Sosyoloji ve Etik Alanlarında Güncellik: “Kutadgu Bilig”de işlenen adalet, akıl, bilgi, kanaat, devletin işleyişi ve toplumun refahı gibi temalar, günümüzdeki siyaset felsefesi, sosyoloji ve etik alanlarında hala tartışılan ve üzerinde düşünülen konuları oluşturur. Eserin evrensel mesajları, modern yöneticilere ve toplumlara da ilham vermeye devam etmektedir.

Yusuf Has Hacib’in kaleminden çıkan bu “Mutluluk Veren Bilgi”, yüzyılları aşarak günümüze ulaşmış ve Türk kültürünün, düşünce dünyasının ve dilinin temel taşlarından biri olmuştur. Onun adalete ve bilgeliğe olan sarsılmaz inancı, Karahanlı bozkırlarından Kahire’ye uzanan, zamansız bir bilgelik çağrısı olarak yankılanmaya devam edecektir.

Kaynaklar:

1. Eraslan, K. (1989). Kutadgu Bilig İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
2. Kâşgarlı Mahmud. (1939-1941). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. (Çev. Besim Atalay). T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. (Kutadgu Bilig’in dönemine dair genel bilgi ve Türkçe’nin gelişimi için referans alınabilir.)
3. Talat Tekin. (1989). Kutadgu Bilig’in Dilbilgisel Özellikleri. Türk Dilleri Araştırmaları, 2, 1-15.
4. Türk Dil Kurumu. (Güncel). Yusuf Has Hacib. (Güvenilir akademik kaynaklara yönlendirme için kullanılabilir ancak doğrudan kaynak olarak değil.)
5. Yusuf Has Hacib. (1979). Kutadgu Bilig. (Hazırlayan: Reşit Rahmeti Arat). Türk Dil Kurumu Yayınları. (Eserin doğrudan kendisi, en temel kaynaktır.)