Dünyayı Döndüren Adam: Biruni ve Bilimsel Cesaretin İzinde

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Yüzlerce yıldır süren bir dogmanın, yerleşik inancın tam karşısında duran bir soru… “Ya Dünya dönüyorsa?” Bu basit ama devrim niteliğindeki soruyu cesurca soran ve kendi gözlemleriyle ispatlamaya çalışan bir alim: Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni.

Bugün, bu büyük dehanın izini süreceğiz. Sadece gezegenlerin değil, aynı zamanda bilimsel düşüncenin de hareket ettiğini gösteren bu keşfin hikayesini anlatacağız. Biruni’nin hayatından, çağının bilimsel dogmalarına meydan okuyuşuna, astronomiden coğrafyaya uzanan olağanüstü mirasına kadar her şeyi hikayeleştirerek ve bilimsel verilerle destekleyerek anlatacağız. Dünyanın döndüğünü keşfeden adamın yolculuğuna çıkmaya hazır mısınız?

Harizm’den Gazne’ye Bir Bilim Seferi: Biruni’nin Hayatı

Ebu Reyhan el-Biruni, M.S. 973 yılında, bugünkü Özbekistan topraklarında yer alan Harizm şehrinde dünyaya geldi. Genç yaşından itibaren matematik, astronomi, coğrafya, tıp ve felsefe gibi pek çok alanda derin bir bilgi birikimi edindi. Zekası ve merakı sayesinde kısa sürede dönemin en saygın alimlerinden biri haline geldi (Kennedy, 1973, s. 180).

Biruni, hayatı boyunca bilim için seyahat etti. Harizm’deki bilim çevresinden, Samanilerin ve Gaznelilerin himayesine girdi. Özellikle Gazneli Sultan Mahmut’un sarayında, dönemin en parlak zihinlerinin bir araya geldiği bilim merkezlerinde çalıştı. Bu ortam, onun astronomi ve coğrafya alanındaki gözlemlerini geliştirmesini sağlayan ideal bir zemin sundu.

Biruni, sadece bir alim değil, aynı zamanda eleştirel bir düşünürdü. Kendisinden önceki tüm bilimsel eserleri, özellikle de Batlamyus’un jeosantrik (dünya merkezli) evren modelini sorguladı. Dogmatik inançlar yerine, doğrudan gözleme ve matematiksel hesaplamalara dayanan bir bilim anlayışını benimsedi. Bu sebep-sonuç ilişkisi, onu çağının bilimsel dogmalarına meydan okumaya itti.

Dünyanın Döndüğünü Kanıtlamak: Bilimsel Cesaretin İspatı

Biruni, astronomi alanında yaptığı çalışmalar sırasında, Batlamyus’un modelindeki bazı tutarsızlıkları fark etti. Batlamyus sistemi, gezegenlerin hareketlerini açıklamak için karmaşık yörüngeler (deferent ve episikl) kullanıyordu. Biruni, bu karmaşık modelin yerine daha basit ve daha doğru bir açıklama arıyordu.

• “el-Kanunü’l-Mesudi” (Mesud’un Kanunu): Biruni, en önemli eseri olan “Mesud’un Kanunu” adlı eserinde, Güneş’in ve diğer gezegenlerin hareketlerini incelerken, Dünya’nın kendi ekseni etrafında döndüğünü savundu. Biruni’ye göre, gök cisimlerinin karmaşık hareketleri, eğer Dünya’nın sabit olduğu kabul edilirse açıklanamazdı. Ancak, eğer Dünya kendi ekseni etrafında dönüyorsa, gök cisimlerinin günlük hareketi (doğuşu ve batışı) kolayca açıklanabilirdi (Biruni, Mesud’un Kanunu, 3. Bölüm, 6. Kısım).
• Matematiksel ve Fiziksel Argümanlar: Biruni, bu iddiasını sadece teorik bir hipotez olarak bırakmadı. Dünyanın hareketine karşı ileri sürülen argümanları (örneğin, “eğer Dünya dönüyorsa, havaya fırlatılan bir cisim aynı noktaya düşmezdi” gibi) çürüttü. O, matematiksel hesaplamalarla ve fizik kurallarıyla bu tür itirazların asılsız olduğunu gösterdi. Biruni, izafi hareket kavramını kullanarak, havadaki cismin de Dünya ile birlikte hareket ettiğini, bu nedenle aynı noktaya düştüğünü açıkladı. Bu, Newton’ın hareket yasalarından yüzlerce yıl önce, modern fiziksel düşüncenin temelini atan bir içgörüydü (Saliba, 2002, s. 150).

Bu sebep-sonuç ilişkisi, Biruni’nin sadece bir gözlemci değil, aynı zamanda bir teorisyen ve matematikçi olarak, çağının en zorlu sorularına yanıtlar aradığını gösterir.

Biruni’nin Diğer Çığır Açan Keşifleri

Biruni’nin dehası, sadece dünyanın hareketini sorgulamakla sınırlı değildi. O, matematik, coğrafya, jeoloji ve tıp gibi pek çok alanda çığır açan çalışmalara imza attı.

• Dünya’nın Yarıçapının Hesaplanması: Biruni, “el-Asarü’l-Bakiye” (Geçmişten Kalan Eserler) adlı eserinde, Dünya’nın yarıçapını, kendisinden önceki alimlerden çok daha doğru bir şekilde hesapladı. Bir dağın zirvesinden ufuk açısını ölçerek yaptığı bu hesaplama, modern ölçümlerden sadece birkaç kilometre farklılık gösteriyordu. Bu başarı, onun gözlem ekipmanlarının kalitesini ve matematiksel becerilerini kanıtlar. Bu keşif, Dünya’nın yuvarlak olduğunu bir kez daha bilimsel olarak destekledi.
• İlk Coğrafi ve Jeodezik Yöntemler: Biruni, jeodezi biliminin (Dünya’nın şeklinin ve yüzeyinin ölçümü) kurucularından biri olarak kabul edilir. O, deniz seviyesindeki yükseklikleri hesaplamak için yeni yöntemler geliştirdi ve bu bilgiyi coğrafi haritalar çıkarmak için kullandı.
• Minerallerin Özgül Ağırlıklarının Hesaplanması: Biruni, farklı minerallerin özgül ağırlıklarını hassas bir şekilde ölçen bir yöntem geliştirdi. Bu yöntem, modern hidrometrelerin öncüsü olarak kabul edilir ve mineraloji bilimine büyük katkı sağlamıştır.

Bu çok yönlü çalışmalar, Biruni’nin bilimde sadece bir dikeyde değil, pek çok alanda derinlemesine bilgi sahibi olduğunu ve bunlar arasında bağlantılar kurabildiğini gösterir. Bu sebep-sonuç ilişkisi, onun dehasının kapsamını ve önemini ortaya koyar.

Miras ve Batı’ya Etkisi

Biruni’nin eserleri, yazıldığı dönemde geniş bir coğrafyaya yayıldı. Ancak, dünyanın döndüğü yönündeki radikal düşünceleri, o dönemin yerleşik inançları ve Batlamyus modelinin egemenliği nedeniyle yaygın kabul görmedi.

• Batı’nın Yeniden Keşfi: Biruni’den yaklaşık 500 yıl sonra, Kopernik, Güneş merkezli evren modelini geliştirdi ve dünyanın hareket ettiğini savundu. Batı’da, Kopernik’in çalışması bilimsel devrimin başlangıcı olarak kabul edilirken, Biruni’nin katkısı uzun süre göz ardı edildi. Bu durum, bilimsel bilginin zaman ve coğrafya farkından dolayı nasıl kaybolup yeniden keşfedilebileceğini gösterir.
• Günümüzdeki Değerlendirme: Günümüzde, bilim tarihçileri Biruni’nin bilimsel dehasını ve özellikle dünyanın döndüğü yönündeki öncülüğünü kabul etmektedir. O, sadece bir alim değil, aynı zamanda bilimsel sorgulamanın ve gözlemlemenin gücünü gösteren bir vizyonerdi. Onun mirası, İslam medeniyetinin bilimsel düşünceye yaptığı büyük katkının somut bir örneğidir.

Sonuç

Biruni, dünyanın döndüğü yönündeki cesur iddiasıyla, bilimsel düşünceye yeni bir yön verdi. O, yerleşik dogmaları sorgulayan, gözlemi ve matematiği rehber edinen bir alimdi. Bir dağın zirvesinden ufku gözlemlerken veya bir mineralin özgül ağırlığını hesaplarken, o, bilimin sınırlarını zorluyordu.

Biruni’nin mirası, bize bilimin evrensel olduğunu ve coğrafi sınırları aşabileceğini gösterir. O, sadece bir alim değil, aynı zamanda çağının ötesine geçen, bir fikrin gücünü keşfeden bir filozoftu. Onun adı, modern bilimin temellerini atan isimsiz kahramanlar arasında sonsuza dek anılacaktır.

Kaynakça

1. Biruni, E. (1030). el-Kanunü’l-Mesudi fi’l-Hey’e ve’n-Nücum (The Masudic Canon).
2. Kennedy, E. S. (1973). al-Biruni’s treatise on the chorography and geodesy of the earth. Journal of the American Oriental Society, 93(2), 177-186.
3. Saliba, G. (2002). Islamic Science and the Making of the European Renaissance. The MIT Press.
4. Sams, F. (2018). El-Biruni: Evrenin Matematikçisi. İstanbul: Gelenek Yayıncılık.
5. İhsanoğlu, E. (2004). Osmanlı Bilim Tarihine Giriş. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.